‘Onder leiding van het openbaar ministerie zijn er in de periode 1999 tot eind 2005 twee strafrechtelijke onderzoeken geweest naar de glazenwassersbranche in met name de gemeente Den Haag. (Daarbij) kwam naar voren dat het systeem van verpachters en pachters in de particuliere sector nog steeds actueel is. (…) Door een tweetal personen zijn destijds uitvoerige verklaringen afgelegd met betrekking tot de werkwijze in de glazenwassersbranche. Daar kwam toen veelvuldig de naam van [verdachte 1] naar voren als zijnde de man die het in Den Haag en omstreken in de glazenwassersbranche voor het zeggen zou hebben. [verdachte 1] zou met enkele compagnons een kartel vormen en van daaruit wijken beheren en verpachten. (…) Omdat zowel door [verdachte 1], [medeverdachte 2] [hof: zijn partner] en [getuige 1] [hof: hun zoon] er over meerdere jaren geen aangifte inkomstenbelasting en omzetbelasting is gedaan, is de zaak op 21 september 2005 besproken en geaccepteerd in het tripartiete overleg voor strafrechtelijk onderzoek. Het strafrechtelijk onderzoek heeft zich in het begin gericht op [verdachte 1], [medeverdachte 2] en [getuige 1]. Gaandeweg zijn er meerdere verdachten in beeld gekomen. Uit verkregen printgegevens, opgenomen telefoongesprekken en observaties kwam naar voren dat er afspraken werden gemaakt tussen personen, aantekeningen werden bijgehouden en wijken en straten werden verpacht en dat pacht werd afgedragen aan ook andere personen dan [verdachte 1], [medeverdachte 2] en [getuige 1]. (…) Omdat dit alles in georganiseerd verband plaats vond is het strafrechtelijk onderzoek zich tevens gaan richten op (…) [medeverdachte 3], [medeverdachte 4], [medeverdachte 5], [medeverdachte 6], [medeverdachte 7] en (…) [medeverdachte 8] (…).
Naast deze verdachten kwamen uit de opgenomen telefoongesprekken en printgegevens ongeveer een 25 tal glazenwassers naar voren die van deze verdachten werk pachten en pacht moesten afdragen en hun inkomsten niet volledig aan de belastingdienst opgaven.
Omdat er ook bij deze glazenwassers een bewustheid moet zijn geweest van deze constructie is besloten ook deze glazenwassers aan te houden op de actiedag op verdenking van deelname aan een criminele organisatie en overtreding van de Algemene wet inzake rijksbelastingen. (…)
In Den Haag en omstreken (bestaat) een pachtsysteem voor mensen die als glazenwasser aan het werk willen gaan. Iemand die voor zijn broodwinning ramen wil gaan lappen kan dat alleen maar doen als hij straten of wijken pacht bij een verpachter. Als pacht dient er dan ongeveer 30% van de omzet per maand te worden afgedragen aan de verpachter. Pachters weten dat zij de pacht niet in de boekhouding mogen opnemen en de verpachters houden de opbrengsten buiten de boeken en hun omzet en geven deze ook niet op aan de fiscus. (…) Naar het oordeel van het openbaar ministerie leidt dit systeem tot een dwangsysteem dat een vrije marktwerking blokkeert. Mededinging komt aldus in het gedrang. Bij marktwerking en mededinging gaat het om de volgende kenmerken:
- (…) een op democratische wijze bewust gekozen economische ordening.
- bij marktwerking en regelgeving dienaangaande gaat het om de consument en om zijn welzijn;
- het gaat er om dat alle consumenten in vrijheid en gelijkheid werkelijke keuzes kunnen maken;
- de ondernemingen zijn vrij om te ondernemen;
- dat consumenten en ondernemingen gelijkelijk er op kunnen vertrouwen dat zij zich bij hun handelen en bij inbreuken op de vrije marktwerking beschermd weten.
Het pachtsysteem binnen de glazenwasserswereld in Den Haag en omstreken voldoet aan geen van deze kenmerken. Het vergunningenstelsel dat er toe leidde dat er alleen mocht worden glazengewassen als er over een vergunning van de gemeente werd beschikt is al lang geleden losgelaten. Doel van het afschaffen was om iedereen toegang te laten krijgen tot het glazenwassersdomein. (…) Met het pachtsysteem wordt er als het ware weer een vorm van verlof ingevoerd. Zonder pacht betalen kun je niet wassen. Het pachtsysteem zorgt er bovendien voor dat de prijzen hoger zijn dan zij zouden moeten zijn omdat de pacht in de wasprijs is betrokken en aan de verpachters moet worden afgedragen. De consument kan bovendien niet vrijelijk kiezen, hij moet zijn ramen laten wassen door de glazenwasser die de wijk waar hij woont heeft gepacht. Een andere glazenwasser kan en mag de wijk niet in. Glazenwassers zijn door het systeem gebonden en mogen niet vrijelijk wassen. Als een consument niet tevreden is dan heeft hij niet een vrije keuze om van glazenwasser te wisselen. Degene die in andermans wijk wast wordt te verstaan gegeven dat dit niet de bedoeling is en wordt er uitgewerkt. Kortom het pachtsysteem doorbreekt de vrije marktwerking en moet dan ook als onrechtmatig worden beschouwd. (…)’
De advocaat-generaal lijkt blijkens zijn (schriftelijk) requisitoir dit betoog van zijn ambtgenoot enigszins te relativeren, maar ook hij erkent dat aan het optreden van de samenwerkende glazenwassers mededingingsrechtelijke aspecten kleven.
4. De visie van het openbaar ministerie en van de verdediging dat sprake is van gedragingen van zelfstandige ondernemers die de mededinging op de glazenwassersmarkt beperken, is gebaseerd op het dossier. Zo verklaart de verdachte [verdachte 1] tegenover verbalisanten, tegenover de rechter-commissaris, en ter terechtzitting in hoger beroep, welke verklaring door de andere verdachten is bevestigd:
‘Bij een nieuwe wijk gaan we meestal kijken wie er kan gaan beginnen en dat werk verdelen we stukje bij stukje.’ (V01/07)
‘U vraagt mij hoe de pachtopbrengsten dan werden verdeeld. Als we bijvoorbeeld met zijn vijven afspraken maakten, verdeelden we het met zijn vijven.’ (RC 1-11-06, nr. 26)
‘De ontmoeting bij de McDonalds was opgezet omdat er veel verschillende mensen interesse hadden in die put. Dus om de bewoners niet te confronteren met de verdeling van de wijk was de afspraak bij de McDonalds gepland.’ ’Op het moment dat je bij een put staat die opgeleverd wordt, zie je welke glazenwassers er nog meer staan. Dat zijn dan ook de mensen met wie je de wijk verdeelt.’ (pv 23-04-08).
5. Ook naar het oordeel van het hof moet het aldus vastgestelde gedrag (concurrentiebeperking door prijs- en marktverdelingsafspraken) als een mededingingsrechtelijk feitencomplex worden aangemerkt, dat de verdenking van overtreding van de Mededingingswet rechtvaardigt. Het hof staat voor de vraag of, en in hoeverre, het openbaar ministerie op de hiervoor vastgestelde feitelijke grondslag het recht tot vervolging toekomt. De kartelverboden van de Wet op de economische mededinging werden weliswaar strafrechtelijk gehandhaafd, maar sinds 1 januari 1998 is de vigerende verbodsregeling, opgenomen in de Mededingingswet, uitsluitend bestuursrechtelijk gesanctioneerd. In de memorie van toelichting geeft de minister van Economische Zaken het standpunt van de regering als volgt weer (Kamerstukken 1995-1996, 24707, nr. 3, p. 43):
‘Ik acht het niet zinvol om naast bestuursrechtelijke handhaving het strafrecht achter de hand te houden (…). De aard van de overtreding brengt niet met zich mee dat er behoefte bestaat aan andere dan bestuursrechtelijke sancties, zoals gevangenisstraf. Bovendien kan bij bestuursrechtelijke handhaving sneller en eenvoudiger gereageerd worden op inbreuken op de wet.’
Nadien heeft de regering dit standpunt als volgt nader toegelicht in een overleg met de vaste commissies voor Justitie en voor Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer van de Tweede Kamer der Staten-Generaal (Kamerstukken 2003-2004, 28244, nr. 77, p. 6, en nr. 81, p. 8-9):
‘(…) Handelingen die wellicht kunnen worden aangemerkt als oplichting en valsheid in geschrifte zijn onderdeel van het overtreden van het kartelverbod en worden in die constellatie door de NMa onderzocht en gesanctioneerd. Indien buiten eventuele mededingingsfeiten sprake is van andere, zelfstandige, strafbare feiten, beoordeelt het OM of geïndiceerd is eveneens strafrechtelijk onderzoek te starten. (…)’
‘(…) Bij de totstandkoming van de Mededingingswet is in de Kamer gediscussieerd over de verhouding tussen het mededingingsonderzoek en het strafrechtelijk onderzoek. (…) Valsheid in geschrifte en oplichting zijn als zodanig strafbare feiten, maar waar ze samenhangen met mededingingsrechtelijke feiten kan niet gemakkelijk een onderscheid worden gemaakt. (…) Er kan sprake zijn van valsheid in geschrifte in het kader van een grootscheepse overtreding van de mededingingswetgeving, waar voor miljoenen boete kan worden opgelegd. De wetgever heeft indertijd besloten om de mededingingsrechtelijke aspecten uit het strafrecht te lichten en apart te vervolgen. Die keuze is in het volle besef gemaakt dat dat consequenties kan hebben voor de strafbaarheid. (…) De feiten bepalen in welke categorie een zaak wordt behandeld. (…)’
Naar het oordeel van het hof volgt uit dit een en ander dat, wanneer de feitelijke grondslag daarvoor aanwezig is, de Mededingingswet als lex specialis voorrang heeft op het Wetboek van Strafrecht en het Wetboek van Strafvordering.
6. In de onderhavige zaak is aan de verdachte met betrekking tot diverse periodes liggend ná 1 januari 1998 ten laste gelegd: 1. deelneming aan een criminele organisatie die is gericht op belastingontduiking, valsheid in geschrift, en witwassen van het uit belastingontduiking verkregen geld, 2. medeplegen van belastingontduiking (het niet doen van aangiften inkomstenbelasting), 3. medeplegen van valsheid in geschrift (valselijk opmaken van jaarstukken door het niet verwerken van de pacht in de omzet), en 4. medeplegen van witwassen.
7. Wat betreft het eerste feit doet zich naar het oordeel van het hof een wettelijk vervolgingsbeletsel voor. Aan de in dat feit genoemde deelneming ligt het onder punt 5 vastgestelde kartelgedrag ten grondslag. Door de belastingontduiking, de valsheid in geschrift, en het witwassen in het kader te plaatsen van het (volgens de Mededingingswet in beginsel illegale) georganiseerde verband van zelfstandige glazenwassersondernemingen, ontstaat een zodanige samenhang met de onder punt 5 vastgestelde mededingingsrechtelijke feiten, dat het gehele feitencomplex wordt geregeerd door de Mededingingswet, en de behandeling van de zaak voor wat betreft het eerste feit wettelijk is voorbehouden aan de bevoegde kartelautoriteit (NMa). Dit vloeit voort uit het bepaalde in de artikelen 106 Mededingingswet, 1, lid 2, en 55 Wetboek van Strafrecht en 7 EVRM. Op grond van de genoemde keuze van de wetgever mocht de verdachte erop vertrouwen dat hij niet in een strafproces zou worden betrokken als verdachte van deelneming aan een criminele organisatie. Daarom gaat een dergelijke manier van optreden van het openbaar ministerie ook in tegen beginselen van een goede procesorde en van een behoorlijke strafrechtspleging, waaronder het vertrouwensbeginsel.
De vastgestelde rechts- en wetsschending acht het hof dermate fundamenteel dat zulks niet anders dan door niet-ontvankelijkverklaring van het openbaar ministerie kan worden gesanctioneerd voor wat betreft het eerste feit.
8. Ook als veronderstellenderwijs wordt uitgegaan van ontvankelijkheid in de vervolging voor dit eerste feit, kan dat het openbaar ministerie niet baten. Naar het oordeel van het hof heeft het openbaar ministerie onvoldoende bewijs bijgebracht voor het bestaan van een organisatie in de zin van artikel 140 van het Wetboek van Strafrecht die tot oogmerk heeft het plegen van de genoemde misdrijven. Het naaste doel, datgene wat de leden van het kartel beogen, zijn niet deze misdrijven maar zijn marktverdeling en prijsafstemming. Dit blijkt onder meer uit de eerder geciteerde verklaringen. Dat misdrijven ook geen nevendoel zijn blijkt voorts onder meer uit de verklaring van de verdachte in appel dat geen afspraken bestonden over verzwijging van de pacht voor de belasting en dat naleving van de belastingwetgeving een individuele aangelegenheid was waaromtrent men elkaar niet informeerde of onderling afstemde (de enkele zich in het dossier bevindende afwijkende verklaringen maken dit oordeel niet anders). Voorts ontbreekt enig bewijs voor de stelling dat de organisatie het onjuist of niet doen van belastingaangiften van individuele personen faciliteerde. Ook is er geen bewijs van wetenschap van de andere in de telastelegging genoemde doelen van de organisatie (wat de onderdelen bedreiging en witwassen betreft, kwam het openbaar ministerie inmiddels tot dezelfde conclusie). Tevens is bij het onderzoek ter terechtzitting in hoger beroep niet de voor bedoelde organisatie noodzakelijke (duurzame) structuur komen vast te staan, maar is alleen gebleken van (informele) dominantie op de betrokken markt voor glazenwassersdiensten in nieuwbouwwijken in de Randstad van steeds wisselende combinaties van zelfstandige glazenwassersondernemingen, gericht op eigenbelang.
9. Naar het oordeel van het hof staan de onder 2, 3 en 4 telastegelegde feiten (zie punt 6) los van het kartelgedrag. Bij het onderzoek ter terechtzitting is gebleken dat het zogenaamde pachtsysteem kon functioneren zonder gebruik te maken van valse jaarstukken en het witwassen van door onjuiste belastingaangiften verkregen gelden (vergelijk Rb. Rotterdam 9-06-05, onder meer LJN: AT 7244, 7245 en 7378, die de telastegelegde oplichting en deelneming aan een criminele organisatie tot de ter competentie van de NMa staande mededingingsrechtelijke vergrijpen rekent, maar het opmaken van valse facturen en omkoping niet, zie: L.E.J. Korsten en M. van Wanroij, Nederlands Mededingingsrecht, Deventer: Kluwer 2008, p. 347). Zoals onder punt 3 is overwogen, was het opsporingsonderzoek aanvankelijk (voordat art. 140 Sr. er werd bijgehaald) ook alleen gericht op de (strafrechtelijk te handhaven) belastingdelicten, en de daarmee samenhangende valsheid in geschrift en witwasserij. Die feiten kunnen, gelet op het hiervoor onder punt 5 overwogene, derhalve worden aangemerkt als ‘andere, zelfstandige, strafbare feiten’ terzake waarvan het openbaar ministerie ook ná 1 januari 1998 een vervolgingsrecht toekomt. Ten aanzien van die feiten is het openbaar ministerie naar het oordeel van het hof mitsdien ontvankelijk in de vervolging.