Conclusie
Zaaknummer: C02/195HR
Mr. Huydecoper
Zitting van 19 december 2003
Conclusie inzake:
[Eiseres]
eiseres tot cassatie
tegen
De Staat der Nederlanden (Ministerie van Justitie)
verweerder in cassatie
Feiten en procesverloop(1)
1) De eiseres tot cassatie, [eiseres], heeft samen met anderen op 15 januari 2001 een aantal leegstaande ruimten in het gebouw "De Zwarte Madonna" in Den Haag "gekraakt" door de toegangsdeur te verbreken. Daarna hebben de betrokkenen enig huisraad, te weten twee matrassen, een krukje en een tafeltje, binnen gebracht.
[Eiseres] c.s. zijn bij deze actie op heterdaad door de politie betrapt en enkele uren later(2) - de politie is in de tussentijd in het pand aanwezig gebleven - als verdacht van o.m. openlijke geweldpleging (art. 141 Sr.) aangehouden en naar een politiebureau gebracht. De krakers zijn diezelfde avond nog door de politie heengezonden.
Tijdens de afwezigheid van [eiseres] en de overige krakers heeft de politie de toegang tot de Zwarte Madonna (althans de [a-straat 1] en [2]) laten dichttimmeren.
[Eiseres] en de overige krakers hebben de politie medegedeeld dat zij van plan waren de afdichtingen te verbreken. Daarop heeft de politie aangekondigd dat de betrokkenen opnieuw zouden worden aangehouden op verdenking van vernieling ( art. 350 Sr.).
2) [Eiseres] heeft - aanvankelijk met [betrokkene 1](3) - de Staat in kort geding gedagvaard. Zij vorderde een verbod ten laste van de Staat om strafrechtelijke dwangmiddelen jegens haar (en haar mede-eiser) toe te passen, voor zover deze zouden voortvloeien uit verdenking van overtreding van art. 350 Sr. in verband met het verwijderen van afdichtingen aan de panden gelegen aan de [a-straat 1] en [2] in Den Haag. Verder vorderde [eiseres] een verbod om op strafrechtelijke gronden tot feitelijke ontruiming van de genoemde panden over te gaan. [Eiseres] voerde aan dat zij bewoonster is van het pand aan de [a-straat] sinds zij het gekraakt heeft, en daarmee een huisrecht met betrekking tot het gekraakte object heeft.
3) De vorderingen van [eiseres] werden zowel in eerste aanleg als in appel niet-toewijsbaar geoordeeld. Aan de beslissing in appel ligt de overweging ten grondslag dat het verblijf van [eiseres] in het gekraakte object vóór de komst van de politie te kort heeft geduurd om als basis voor een huisrecht te (kunnen) dienen; en dat het voortdurend verblijf van de politie in het gekraakte object daarna, heeft belet dat alsnog een huisrecht heeft kunnen ontstaan.
4) [Eiseres] heeft tijdig(4) cassatieberoep ingesteld. De Staat heeft geconcludeerd tot verwerping van het cassatieberoep. Beide partijen hebben hun standpunten schriftelijk laten toelichten. [Eiseres] heeft gerepliceerd.
Bespreking van het cassatiemiddel
5) Het middel bestrijdt de beide (in alinea 3 hiervóór al aangestipte) gronden die het hof heeft gebezigd voor de verwerping van, kort gezegd, [eiseres]s beroep op een met betrekking tot de "gekraakte" ruimte verkregen "huisrecht". Het gaat dan om rov. 5 uit het bestreden arrest, die als volgt luidt:
"Uit het verloop van de gebeurtenissen, (...), volgt dat de occupatie van de litigieuze ruimten na het verbreken van de toegangsdeur(en) nauwelijks was voltooid of de politie verscheen reeds ter plaatse. De politie is in het pand gebleven totdat [eiseres] c.s. enkele uren later werden aangehouden op verdenking van misdrijf en overgebracht naar het politiebureau. Het verblijf van [eiseres] c.s. in het pand onmiddellijk na de kraak tot de komst van de politie was naar het oordeel van het hof te kortstondig om daarop al een huisrecht te baseren, terwijl de storing van het verblijf door de komst en het verblijf van de politie aldaar evenzeer heeft belet dat een huisrecht van [eiseres] c.s. heeft kunnen ontstaan. Hierbij wordt aangetekend dat een ongestoord verblijf van enige duur noodzakelijk is om aan te nemen dat een huisrecht wordt gevestigd. Daarvan is in dit geval geen sprake geweest. (...)"
Cassatiemiddel I
6) Het eerste cassatiemiddel richt een rechtsklacht tegen de zojuist geciteerde rov. 5. Die klacht berust vooral op het betoog dat de tijdsduur gedurende welke iemand een woning bewoont, niet van belang is voor de vraag of er van een huisrecht sprake is.
Ik denk dat dat betoog op zichzelf juist is, maar dat het [eiseres] niet verder helpt. De bestreden overweging van het hof - zoals ik die begrijp - gaat er namelijk niet van uit dat een minimumduur van bewoning vereist is vóór men zich op een "huisrecht" kan beroepen; die overweging berust erop dat datgene wat [eiseres] c.s. in de zeer beperkte tijd die in feite in de "gekraakte" ruimte werd doorgebracht, (nog) niet kan worden aangemerkt als "wonen" c.q. als "gebruik als woning" in de zin waarin dat voor een beroep op "huisrecht" vereist is.
7) Wat "wonen" of "gebruik als woning" in verband met het in art. 12 Grw bedoelde, en mede door art. 138 Sr. beschermde "huisrecht" precies is, vormt al meer dan honderd jaar een bron van meningsverschil. De rechtsbronnen die zich in die lange periode hebben gevormd roepen het beeld op van een begrip dat zich niet in een definitie laat vangen (de wetgever heeft daarvan dan ook expliciet afgezien(5),(6),(7)).
De uitleg van dat begrip wordt mede bepaald door de omstandigheden van het zich voordoende geval, maar ook door de doelen die de betreffende wetsbepalingen op het oog hebben. Daardoor kan het zijn dat het gebruik van iemand die een woning helemaal niet bewoont maar wel voorbereidingen treft om die te gaan bewonen wèl als "gebruik als woning" wordt gekwalificeerd(8), evenals het "gebruik" dat van de woning van een overledene, althans gedurende enige tijd na het overlijden wordt gemaakt(9); maar het gebruik dat een gedetineerde van zijn cel maakt of dat gelegerde militairen van de hun toegemeten faciliteiten in de kazerne maken, niet(10),(11).
8) Het gaat, als wij spreken over "huisrecht", om het recht op eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer dat, zoals al aangestipt, o.a. in art. 12 Grw is gewaarborgd:
1. Het binnentreden in een woning tegen de wil van de bewoner is alleen geoorloofd in de gevallen bij of krachtens de wet bepaald, door hen die daartoe bij of krachtens de wet zijn aangewezen.
2. Voor het binnentreden overeenkomstig het voorgaande lid zijn voorafgaande legitimatie en mededeling van het doel van het binnentreden vereist, behoudens bij de wet gestelde uitzonderingen. Aan de bewoner wordt een schriftelijk verslag van het binnentreden verstrekt.
9) Zoals de in alinea 7 hiervóór aangehaalde casuïstiek ook al aangeeft, legt bij de beoordeling van welke vormen van gebruik van een ruimte onder het bereik van de betreffende wettelijke regels moet worden gebracht, de beschermende strekking van die regels een aanmerkelijk gewicht in de schaal. Daarom is het zo dat soms een gebruik dat met "wonen" zoals men dat in het spraakgebruik verstaat maar moeilijk te rijmen valt, wèl onder het bereik van de betreffende regels blijkt te vallen - ik denk dan aan het voorbeeld van de woning van de overledene - en dan weer een gebruik dat zich in zijn bijzonderheden en kenmerken niet of nauwelijks van "wonen" in de gewone taalkundige betekenis lijkt te onderscheiden, daarbuiten valt - zoals in de gevallen van de gedetineerde of de "kazernebewoner".
10) Om een beroep op het hier bedoelde recht te doen hoeft de gebruiker van de woning in kwestie niet een rechtmatige gebruiker te zijn - ook de onrechtmatig in gebruik genomen woning wordt daardoor beschermd, een regel die ten gunste van "gekraakte" woningen uitgebreid toepassing heeft gekregen. Maar de betrokkene moet zich wel op ("echt") gebruik als woning kunnen beroepen; en ik zou denken dat men het gebruik van een "gekraakte" woning in dit verband anders mag - en soms dus ook: moet - beoordelen, dan gebruik krachtens een legitieme titel(12).
Wie, bijvoorbeeld, eigenaar of huurder van een woning is, gebruikt die (al) als woning als hij nog met renovatie en stoffering bezig is en feitelijk nog niet ter plaatse woont(13). De combinatie van een op legitieme bewoning gerichte gebruikstitel en bona fide voorbereidingen voor bewoning (in de volle zin van het woord), rechtvaardigt die uitkomst. Het geval van degene die net tevoren een ruimte onrechtmatig in bezit heeft genomen en nog niets heeft gedaan wat tot de "normale" attributen van het wonen behoort, kan in dit opzicht geredelijk anders worden beoordeeld: hier ontbreekt de geldige, op "normale" en bestendige bewoning gerichte titel, en moet de aanspraak op "huisrecht" dus uitsluitend steunen op het feit dat van daadwerkelijk gebruik als woning sprake is (geweest). Dat is er (nog) niet - of: dat hoeft nog niet te worden aangenomen - als er niet meer is gebeurd dan men zich met een groep geestverwanten(14) toegang heeft verschaft, en er enig huisraad dat door de rechter geredelijk als "symbolisch" kan worden beoordeeld, is binnengedragen. Men is dan bezig met (de eerste stappen uit het proces van) "kraken", maar brengt nog niet iets in praktijk wat de kwalificatie van "wonen" of "gebruik als woning" voor zich mag opeisen.
11) De bescherming van de persoonlijke levenssfeer is een waardevol rechtsgoed. Het is van navenant belang, dat daaraan niet tekort wordt gedaan. Dat zou kunnen rechtvaardigen dat de rechter bij de beoordeling van grensgevallen, althans als het gaat om een beroep op "huisrecht" tegenover een beweerde inbreuk door de overheid, een marge van terughoudendheid in het voordeel van de burger die zich op "huisrecht" beroept in aanmerking neemt. Het rechtvaardigt echter niet de al te radicale stelling waarop het eerste middel berust, en die ik wil parafraseren als: er is wonen zodra men, met de bedoeling om te wonen en met enig huisraad bij zich, een ruimte is binnengetreden.
12) Het wonen waarvoor de wet het "huisrecht" heeft ingeruimd is immers niet al gegeven met de loutere wil om te wonen(15) (al is de bedoeling om aan zijn verblijf die inhoud te geven, daarvoor wel vereist). Die bedoeling moet samengaan met feitelijkheden die aan de begripsinhoud van "wonen" beantwoorden(16). Ik denk dat daartoe behoort dat men tenminste één van de bezigheden die tot "wonen" te rekenen zijn in praktijk heeft kunnen brengen(17); en dat verder de bedoeling én de mogelijkheid om een wezenlijk deel van de overige bezigheden die tenminste tot "wonen" te rekenen zijn in praktijk te brengen, feitelijk aanwezig moeten zijn.
Daaraan inherent is - anders dan het middel het wil - dat het "wonen" dat alléén op feitelijkheden gebaseerd wordt, een zekere minimum-duur moet bezitten voor het voor bescherming in aanmerking kan komen. De bezigheden die voor "wonen" kenmerkend zijn vergen immers alle enige tijd; men kan er geen aanspraak op maken al met "wonen" te zijn begonnen, als er geen tijd of gelegenheid is geweest om die bezigheden - of, zoals ik voorstelde: tenminste één daarvan - in praktijk te brengen.
13) Verder lijkt het mij voor een beroep op "wonen" noodzakelijk dat men de bezigheden die tot dat begrip te rekenen zijn, heeft kunnen verrichten in een als privé aan te merken ruimte, die men in de betreffende periode feitelijk voor zichzelf ter beschikking had. Het gaat bij het hier beoogde recht, zoals al opgemerkt, om bescherming van de persoonlijke levenssfeer. Om op dat recht een beroep te kunnen doen (althans: wanneer dat beroep wordt gebaseerd op niet méér dan het louter feitelijk in gebruik hebben van een ruimte als woning) is tenminste nodig dat men zijn aan "wonen" beantwoordende bezigheid heeft verwezenlijkt in een ruimte die inderdaad tot de persoonlijke levenssfeer mag worden gerekend(18).
Daarvan is, denk ik, géén sprake als er van (vrijwel het) begin af aan al anderen aanwezig zijn die de kenbare bedoeling aan de dag leggen, het privé-gebruik van de betreffende ruimte als woning te verhinderen. Om aanspraak te kunnen maken op bescherming van de persoonlijke levenssfeer, moet er (een begin) van een feitelijke situatie zijn die ook aan die kwalificatie beantwoordt; en dat is, als de politie van begin af aan ter plaatse is en op beëindiging van de (onrechtmatige) ingebruikneming aandringt, niet het geval.
14) Daarom meen ik dat het eerste middel ongegrond is; en daarom meen ik dat ook het tweede middel doel mist. Dat tweede middel richt zich tegen het tweede argument uit de eerder weergegeven rov. 5 van het hof, het argument dat storing van het verblijf door de komst van de politie heeft belet dat er een huisrecht van [eiseres] heeft kunnen ontstaan. Uit de voorafgaande beschouwingen vloeit voort dat ik meen dat de feiten die het hof hier in aanmerking heeft genomen inderdaad kunnen beletten dat de voor "wonen" kenmerkende, maar in dit verband ook rechtens noodzakelijke privé-sfeer kon ontstaan; en daarnaast kon het hof in de ten processe gebleken omstandigheden geredelijk oordelen dat er door [eiseres] c.s. nog niets in praktijk was gebracht dat het verdiende, als "wonen" te worden gekwalificeerd.
15) Eerder gaf ik aan dat denkbaar is dat de rechter zich terughoudend zou moeten opstellen bij het afwijzen van een beroep op "huisrecht", althans als het de overheid is die stappen aankondigt tegen een burger die zich op "huisrecht" beroept; maar de in deze zaak vastgestelde omstandigheden zijn van dien aard dat ook een zeer terughoudende rechter tot het oordeel kón komen dat [eiseres] (nog) geen aanspraak kon maken op bescherming van een op louter feitelijke bewoning gebaseerd "huisrecht".
16) Tenslotte klaagt het (tweede) middel dat het door het hof vastgestelde feit dat de politie in het (gekraakte) pand is gebleven "niet uit de bewijsmiddelen herleidbaar zou zijn". Deze ogenschijnlijk op strafvorderlijke regels gebaseerde klacht miskent dat de civiele rechter in kort geding een ruime vrije beoordelingsmarge heeft als het om feitelijke instructie gaat, en dat de wettelijke regels omtrent bewijslast en bewijslevering niet van toepassing zijn.
Bovendien lag het weinig voor de hand om de stelling uit de Memorie van Grieven die in het tweede middel wordt aangehaald zo te begrijpen, dat daarmee bedoeld werd te betwisten dat de politie in de gekraakte ruimte(s) is gebleven; en de bijzonderheid die in het middel wordt aangehaald en bij schriftelijke toelichting wordt verduidelijkt (het zou om verschillende ruimten gaan, waarvan er maar één door de politie "in het oog werd gehouden") valt uit deze stelling al helemaal niet op te maken. Al daarom kan het hof niet worden verweten, dat het daarmee geen rekening heeft gehouden.
Conclusie
Ik meen dat het cassatieberoep moet worden verworpen.
De Procureur-Generaal bij de
Hoge Raad der Nederlanden
1 De feitenvaststelling berust op rov. 1 van het in eerste aanleg gewezen kort geding-vonnis en rov. 1 en 2 van het in cassatie bestreden arrest.
2 Volgens de Staat is de Mobiele Eenheid (ME) zo'n vier uur later - op verzoek van de aanvankelijk ingeschakelde agenten- ter plaatse verschenen. De ME heeft geassisteerd bij de aanhouding van de krakers.
3 In eerste aanleg en hoger beroep hebben zij gezamenlijk geprocedeerd. In cassatie procedeert [eiseres] alleen (verder).
4 Art. 402 lid 2 Rv. jo. art. 339 lid 2 Rv.
5 Kamerst. II 1984 - 1985, 19 073, nr. 3, p. 19 - 20 en Kamerst. II 1988 - 1989, 19 073, nr. 5, p. 12.
6 Zoals dat ook is gebeurd is in de in een aantal (zij het lang niet alle) opzichten vergelijkbare context van het woonruimte-huurrecht. Ik verwijs naar alinea's 17 - 21 van de conclusie voor HR 18 oktober 2002, rechtspraak.nl LJN nr. AE4550.
7 Een overzicht van in de rechtsleer voorgestelde definities, omschrijvingen of plaatsbepalingen overigens geeft Mevis, "Binnen zonder kloppen", diss. 1989, p. 4 - 8. Zie ook Mevis en Blom, De Grondwet, Koekkoek e.a., 2000, p. 185 e.v.
8 HR 24 juni 1980, NJ 1980, 625, rov. 5.
9 HR 14 april 1981, NJ 1981, 421.
10 HR 1 oktober 1985, NJ 1986, 349, rov. 5.1; Mevis en Blom t.a.p., p. 186;
11 HR 26 februari 1991, D&D 91.218; Mevis en Blom t.a.p., p. 186. Zie voor een parallel in het al genoemde woonruimte-huurrecht HR 17 mei 1974, NJ 1975, 238, laatste rechtsoverweging.
12 Zoals in een aantal rechterlijke beslissingen is gedaan, en ook in de literatuur (enige) steun heeft gevonden, zie Mevis - Blom, t.a.p. (p. 186); Noyon - Langemeijer - Remmelink, Het Wetboek van Strafrecht, p. 216a (voetnoot 2); Hof Amsterdam 22 januari 1975, NJ 1975, 256.
13 Zie de in voetnoot 8 genoemde vindplaats.
14 Waarvan mag worden verondersteld dat die niet alle (en zelfs niet in meerderheid) de bedoeling hebben om ter plaatse te wonen. (Uit de stukken van deze zaak valt op te maken dat er bij de actie van [eiseres] c.s. zoveel mensen betrokken waren dat al daarom onaannemelijk is dat een groot deel daarvan ook het plan had, ter plaatse te (blijven) wonen.)
15 HR 29 april 1997, NJ 1997, 665, rov. 6.3. De door het cassatiemiddel voorgestane gedachte (die ik zo begrijp) dat reeds het binnengaan van een ruimte met de bedoeling om daar te gaan wonen (en met enige "woonattributen" bij zich), voldoende kan zijn om als basis voor een beroep op "huisrecht" te dienen, nadert ertoe dat de loutere bedoeling - mits daaraan een als minimaal aan te merken begin van uitvoering is gegeven - wèl voldoende zou zijn. Dat lijkt mij geen gelukkige uitkomst; in het aangehaalde arrest wordt die, in de daar spelende feitelijke context, met recht van de hand gewezen.
16 Zie ook de wetsgeschiedenis van de Algemene wet binnentreden zoals besproken in Zakboek strafvordering voor de hulpofficier van justitie (Hoekendijk, 2000), p. 178.
17 Er zijn een aantal bezigheden te noemen die tot "wonen" gerekend kunnen worden, zoals: overnachten, de maaltijd bereiden en gebruiken, persoonlijke verzorging en verzorging van zijn bezittingen (wasgoed, eetgerei) verwezenlijken, persoonlijke bezittingen opbergen - maar ook: rusten in zijn "eigen" stoel en zich vermaken met de televisie of de krant. Men kan overigens "wonen", ook als niet al deze faciliteiten beschikbaar zijn of daadwerkelijk worden benut (al zou ik menen dat het overnachten (dat niet noodzakelijkerwijs 's nachts hoeft te gebeuren) wel een onmisbaar onderdeel van "wonen" is; zie ook Tak, Het huisrecht, diss. 1973, p. 13 - 15).
18 Uit Kamerst. II 1988 - 1989, 19 073, nr. 5, p. 12 (nr. 9, tweede volle alinea):"Het doel van het huisrecht is de verzekering van de ongestoorde vrede voor een persoon die zich heeft teruggetrokken in een ruimte die bestemd is om hem en de zijnen geheel op zichzelf te laten zijn."