Uitspraak
GERECHTSHOF ARNHEM-LEEUWARDEN
locatie Leeuwarden
afdeling civiel recht, handel
zaaknummer gerechtshof 200.152.499/01
(zaaknummer rechtbank Noord-Nederland 574276)
arrest van 16 juni 2020
in de zaak van
[appellant] ,
wonende te [A] ,
appellant,
in eerste aanleg: eiser,
hierna:
[appellant],
[appellant],
advocaat: mr. A.J. Van, kantoorhoudend te Amsterdam,
tegen
Schildersbedrijf De Graaf B.V.,
gevestigd te Groningen,
geïntimeerde,
in eerste aanleg: gedaagde,
hierna:
De Graaf,
De Graaf,
advocaat: mr. P. van Wijngaarden, kantoorhoudend te Groningen.
Het hof neemt het tussenarrest van 28 januari 2020 hier over.
1.Het verdere verloop van de procedure in hoger beroep
1.1
In genoemd tussenarrest heeft het hof een comparitie van partijen gelast. Deze comparitie heeft op 7 mei 2020 plaatsgevonden. Het proces-verbaal van de comparitie, met daaraan gehecht de brief van mr. Van van 15 april 2020, maakt onderdeel uit van de processtukken.
1.2
Aan het slot van de zitting is een datum voor arrest bepaald.
2.2 Verder over de grieven
2.1
In het tussenarrest van 28 januari 2020 heeft het hof de formele bezwaren van De Graaf tegen het deskundigenonderzoek besproken en verworpen.
Verder heeft het hof de kritiek van De Graaf op de schatting door deskundige [B] van de blootstelling van [appellant] aan xyleen gedurende zijn dienstverband bij De Graaf niet gevolgd en heeft het hof overwogen dat ervan moet worden uitgegaan dat [appellant] regelmatig geen masker droeg.
blootstelling2.2 Het voorgaande betekent dat het hof zal uitgaan van de door deskundige [B] geschatte blootstelling. Die schatting komt erop neer dat de ook in 1999-2000 geldende grenswaarde voor xyleen bij de werkzaamheden van [appellant] voor De Graaf voor twee veelvoorkomende werkzaamheden, te weten het ontvetten van oppervlakten in schepen en het spuiten van verf in schepen in alle door [B] onderscheiden varianten (afhankelijk van het gehalte xyleen in het product, de grootte van de ruimte waarin werd gewerkt en de mate van ventilatie), werd overschreden. Die grenswaarde werd ruimschoots overschreden wanneer geen halfgelaatsmasker werd gebruikt en ook nog overschreden wanneer wel een masker werd gebruikt bij sommige varianten van het spuiten van verf in schepen. Dan gaat het om de varianten waarin gewerkt werd in een kleine ruimte, met weinig ventilatie.
Verder heeft het hof de kritiek van De Graaf op de schatting door deskundige [B] van de blootstelling van [appellant] aan xyleen gedurende zijn dienstverband bij De Graaf niet gevolgd en heeft het hof overwogen dat ervan moet worden uitgegaan dat [appellant] regelmatig geen masker droeg.
blootstelling2.2 Het voorgaande betekent dat het hof zal uitgaan van de door deskundige [B] geschatte blootstelling. Die schatting komt erop neer dat de ook in 1999-2000 geldende grenswaarde voor xyleen bij de werkzaamheden van [appellant] voor De Graaf voor twee veelvoorkomende werkzaamheden, te weten het ontvetten van oppervlakten in schepen en het spuiten van verf in schepen in alle door [B] onderscheiden varianten (afhankelijk van het gehalte xyleen in het product, de grootte van de ruimte waarin werd gewerkt en de mate van ventilatie), werd overschreden. Die grenswaarde werd ruimschoots overschreden wanneer geen halfgelaatsmasker werd gebruikt en ook nog overschreden wanneer wel een masker werd gebruikt bij sommige varianten van het spuiten van verf in schepen. Dan gaat het om de varianten waarin gewerkt werd in een kleine ruimte, met weinig ventilatie.
Bij het spuiten van verf in schepen bedroeg de blootstelling bij het werken zonder masker minimaal (het meest gunstigste uiterste van de betrouwbaarheidsinterval van de gunstigste variant) 3,5 maal (710 mg/m3 – bij een betrouwbaarheidsinterval van 710 mg/m3 tot 2.800 m3) en maximaal 50 maal (meer dan 10.000 mg/m3) de grenswaarde (210 mg/m3).
2.3
[B] schrijft:
“
Résumérend kan echter worden gesteld dat de blootstelling aan vluchtige oplosmiddelen bij enkele werkzaamheden zeer hoog kan zijn geweest en bij het ontvetten en spuiten van oppervlakken aan de binnenzijde van schepen structureel boven gezondheidskundige grenswaarden zal zijn geweest. Het gebruik van ademhalingsbescherming zal de blootstelling in een aantal situatie voldoende hebben gereduceerd, mits deze goed en structureel werden gedragen. Maar in enkele situaties zal ook de gebruikte ademhalingsbescherming onvoldoende bescherming hebben geboden om de blootstelling te reduceren tot onder de grenswaarde.”
“
Résumérend kan echter worden gesteld dat de blootstelling aan vluchtige oplosmiddelen bij enkele werkzaamheden zeer hoog kan zijn geweest en bij het ontvetten en spuiten van oppervlakken aan de binnenzijde van schepen structureel boven gezondheidskundige grenswaarden zal zijn geweest. Het gebruik van ademhalingsbescherming zal de blootstelling in een aantal situatie voldoende hebben gereduceerd, mits deze goed en structureel werden gedragen. Maar in enkele situaties zal ook de gebruikte ademhalingsbescherming onvoldoende bescherming hebben geboden om de blootstelling te reduceren tot onder de grenswaarde.”
2.4
De conclusie is dan ook dat met het onderzoek van [B] voldoende aannemelijk is geworden dat [appellant] , gelet op het feit dat hij geregeld geen masker heeft gedragen, bij zijn werkzaamheden voor De Graaf is blootgesteld aan zeer hoge concentraties oplosmiddelen, ver boven de geldende gezondheidskundige grenswaarden.
diagnose2.5 Neuroloog [C] (hierna: [C] ) heeft [appellant] onderzocht. In het rapport heeft hij over zijn bevindingen onder meer het volgende geschreven:
“6. Kunt u, op basis van de anamnese, de medische informatie uit de behandelende sector, de resultaten van uw eigen onderzoek en de overige, door u relevant bevonden informatie aangeven:
“6. Kunt u, op basis van de anamnese, de medische informatie uit de behandelende sector, de resultaten van uw eigen onderzoek en de overige, door u relevant bevonden informatie aangeven:
- welke klachten de heer [appellant] zelf aangeeft?Vergeetachtigheid, niet tegen drukte kunnen, evenwichtsstoornissen, vermoeidheid en agressiviteit ("kort lontje").
- wanneer deze klachten zijn ontstaan?
Op grond van de huidige anamnese zijn de klachten in de periode 1999-2000 ontstaan
- wat het beloop is geweest van deze klachten?
Sinds het stoppen met werken zijn de klachten nog toegenomen, de laatste jaren zijn de klachten stabiel.
- welke behandelingen werden ingesteld en met welk resultaat?
Mij uit de anamnese niet duidelijk geworden behalve de pufjes
7. Is naar uw oordeel sprake van een onderlinge samenhang als het gaat om de informatie die is verkregen van [appellant] zelf, de feiten zoals die uit het medisch dossier naar voren komen en uw bevindingen bij onderzoek en eventueel hulponderzoek?
Naar mijn mening is hierbij een onderlinge samenhang:(…)
9. Wat is de diagnose op uw vakgebied? Kunt u daarbij uw differentiaal diagnostische
overwegingen geven
Diagnose OPS het meest waarschijnlijk, enigszins atypisch is dat de klachten in de periode waarbij er geen blootstelling aan organische oplosmiddelen meer plaats vond nog zijn toegenomen echter dit kan wellicht goed verklaard worden als reactief op de ervaren beperkingen en veranderde persoonlijke situatie zoals verlies van werk en een veranderd toekomstperspectief
Tegen bijvoorbeeld een Alzheimer dementie pleit dat er de laatste jaren geen progressie meer optreedt
Causaal verband
10. Kunt u beschrijven wat er in de medische literatuur bekend is over het oorzakelijk verband tussen enerzijds de klachten en beperkingen, behorend bij de diagnose die u stelt (zie vraag 9) en blootstelling aan vluchtige oplosmiddelen anderzijds?
In de literatuur bestaat er een wijdverbreide consensus dat beroepsmatige blootstelling aan
organische oplosmiddelen kan leiden tot een toxische encephalopathie oftewel Organisch Psycho Syndroom
11. Kan, gelet op uw antwoord op vraag 10, het ontstaan van de klachten en beperkingen, behorend bij de diagnose die u stelt worden gerelateerd aan de omstandigheden waaronder [appellant] zijn werkzaamheden in 1999-2000 in opdracht van De Graaf moest uitvoeren, in die zin dat deze arbeidsomstandigheden de kans op het ontstaan van deze klachten en beperkingen hebben vergroot? Kunt u aangeven met welke mate van waarschijnlijkheid dat het geval is?
Anamnestisch is de blootstelling aan organische oplosmiddelen in de periode 1999-2000 veel hoger dan de blootstelling in de voorgaande jaren waarbij er in deze periode zich ook vaak acute intoxicaties voordeden: dit is echter niet mijn expertise doch dat van collega [B] . Als mijn interpretatie door collega [B] wordt bevestigd schat ik de mate van waarschijnlijkheid hoog in
12. Welke andere oorzaken of risicofactoren anders dan de aan de arbeidsomstandigheden bij De Graaf in 1999-2000 gerelateerde worden in de medische literatuur beschreven in verband met het de klachten en beperkingen, behorend bij de diagnose die u stelt?
Chronisch gebruik van alcohol: hier niet van toepassing
Traumatisch schedelhersenletsel voordien: mij niet bekend
Positieve familie anamnese voor dementie: mij niet bekend
(…)
15. Acht u het aannemelijk dat de klachten, behorend bij de diagnose die u stelt, op enig moment ook zouden zijn ontstaan als [appellant] in 1999-2000 niet bij De Graaf zou hebben gewerkt?
Dit acht ik niet aannemelijk op grond van de huidige anamnese en er van uitgaande dat de
blootstelling aan organische oplosmiddelen in de periode 1999-2000 inderdaad erg hoog geweest is.”
2.6
De Graaf heeft, los van de in het tussenarrest van 28 januari 2020 al besproken
(en verworpen) formele bezwaren, ook inhoudelijke kritiek geuit op de onderdelen anamnese en diagnose van het rapport van [C] . Volgens De Graaf heeft geen serieuze differentiaal diagnose plaatsgevonden. In dat verband wijst De Graaf op enkele volgens haar tegenstrijdige elementen uit diverse medische gegevens. Het hof volgt De Graaf niet in deze kritiek. [C] heeft in zijn antwoord op vraag 7 de belangrijkste medische informatie besproken en komt tot de conclusie dat sprake is van voldoende samenhang tussen die informatie, de anamnestische informatie en zijn eigen bevindingen. De door De Graaf aangevoerde inconsistenties worden door [C] verklaard (bijvoorbeeld waar het betreft de aanvankelijke toename van klachten na 2000) en lijken verder van beperkt belang.
2.7
Naar het oordeel van het hof heeft [C] zijn diagnose voldoende onderbouwd. In dit verband is van belang dat [C] ook een, naar het oordeel van het hof plausibele, verklaring heeft gegeven voor het feit dat de klachten van [appellant] niet zijn afgenomen nadat hij stopte met zijn werkzaamheden voor De Graaf.
Verder vindt het hof van belang dat de door [C] gestelde diagnose overeenkomt met de conclusies van het onderzoek door het Solvent-team in 2009
Verder vindt het hof van belang dat de door [C] gestelde diagnose overeenkomt met de conclusies van het onderzoek door het Solvent-team in 2009
(aangehaald in rov. 3.15 en 3.16 van het tussenarrest van 8 maart 2016), die erop neerkwamen dat er aanwijzingen waren dat bij [appellant] sprake is van OPS/CTE en dat, zoals hierna wordt uitgewerkt, de door [C] gestelde diagnose steun vindt in de bevindingen van de beide andere medische deskundigen.
2.8
In het kader van het onderzoek door het Solvent-team heeft ook een neuropsychologisch onderzoek plaatsgevonden, waarvan de conclusies in rov. 3.16 van het tussenarrest van 8 maart 2016 zijn weergegeven. Neuropsycholoog drs. [D]
(hierna: [D] ) heeft in het kader van het deskundigenonderzoek het destijds verrichte neuropsychologisch onderzoek beoordeeld. Haar conclusie is de volgende:
“
Al met al is het neuropsychologisch onderzoek mijns inziens destijds conform geldende richtlijnen en regels der kunst uitgevoerd. De resultaten zijn zorgvuldig afgewogen en de conclusie is passend bij de resultaten. Het geconcludeerde beeld van dr MSE van Hout komt overeen met een classificatie volgens de WHO van type II CTE en een type 2B CTE volgens de Raleigh classificatie.”
Deze conclusie van [D] , die zij naar het oordeel van het hof op een heldere wijze heeft onderbouwd, is weliswaar weersproken door De Graaf, maar De Graaf heeft haar stellingen op dit punt niet onderbouwd met een rapport van een deskundige. Bovendien hebben de opmerkingen van De Graaf vooral betrekking op de resultaten van het destijds uitgevoerde onderzoek, minder op de door [D] beantwoorde vraag of dat onderzoek op zorgvuldige wijze is uitgevoerd. Omdat [D] heeft vastgesteld dat het beschikbare neuropsychologische onderzoek zorgvuldig is verricht, had een nieuw neuropsychologisch onderzoek geen meerwaarde. De kritiek van De Graaf dat [D] niet zelf een neuropsychologisch onderzoek heeft uitgevoerd bij [appellant] is om die reden ongegrond.
“
Al met al is het neuropsychologisch onderzoek mijns inziens destijds conform geldende richtlijnen en regels der kunst uitgevoerd. De resultaten zijn zorgvuldig afgewogen en de conclusie is passend bij de resultaten. Het geconcludeerde beeld van dr MSE van Hout komt overeen met een classificatie volgens de WHO van type II CTE en een type 2B CTE volgens de Raleigh classificatie.”
Deze conclusie van [D] , die zij naar het oordeel van het hof op een heldere wijze heeft onderbouwd, is weliswaar weersproken door De Graaf, maar De Graaf heeft haar stellingen op dit punt niet onderbouwd met een rapport van een deskundige. Bovendien hebben de opmerkingen van De Graaf vooral betrekking op de resultaten van het destijds uitgevoerde onderzoek, minder op de door [D] beantwoorde vraag of dat onderzoek op zorgvuldige wijze is uitgevoerd. Omdat [D] heeft vastgesteld dat het beschikbare neuropsychologische onderzoek zorgvuldig is verricht, had een nieuw neuropsychologisch onderzoek geen meerwaarde. De kritiek van De Graaf dat [D] niet zelf een neuropsychologisch onderzoek heeft uitgevoerd bij [appellant] is om die reden ongegrond.
2.9
[appellant] is in het kader van het deskundigenonderzoek ook onderzocht door de psychiater [E] (hierna: [E] ). De beschouwing van [E] , naar aanleiding van zijn onderzoek, luidt als volgt:
“
Gezien werd een thans bijna 70 jarige man met een naar alle waarschijnlijkheid ongestoord verlopen levensgeschiedenis. Er werden geen aanwijzingen gevonden voor ongewoon vroege stoornissen of andere beperkingen buiten een intellectuele beperking hoewel deze blijkbaar voor zijn werkzaamheden en gezinsleven eerder geen duidelijke vorm van invaliditeit lijkt te hebben gevormd. Onderzochte heeft vele jaren met plezier, en kennelijk succes, te hebben gewerkt in de schildersbranche. Ook hierover zijn geen bijzonderheden bekend totdat hij in de periode februari 1999 tot oktober 2000 opnieuw werkzaam was bij zijn eerdere opdrachtgever De Graaf. Ditmaal moesten er echter schepen geverfd worden en dat gebeurde met materiaal dat moest worden verdund met thinner om het te kunnen spuiten. Het is bekend dat dit soort oplosmiddelen een "geest verruimend" effect hebben wanneer het korte tijd wordt geïnhaleerd en als zodanig een zekere reputatie hebben bij een bepaalde groep verslaafden. Langdurige blootstelling hieraan kan het door onderzochte beschreven "dronken gevoel" verklaren. Dit was dan ook het teken dat zij op een dergelijke dag niet verder konden werken. Volgens de beschikbare processtukken zouden er destijds voldoende voorzorgsmaatregelen zijn genomen om het contact via de luchtwegen zoveel mogelijk te beperken. Dit laatste lijkt echter illusoir wanneer onderzochte zich de hele dag beweegt in zijn overall of andere kleding die doortrokken was van het middel totdat hij pas 's avonds op verzoek van zijn echtgenote zich ontdeed van deze kleding. Er blijkt daarbij inderdaad sprake van enige gewenning aan dit effect, dit is overigens te doen gebruikelijk, de reuk is niet altijd een betrouwbare hulp bij het herkennen van potentieel gevaar. Het opmerkelijke is vooral dat er sprake lijkt te zijn van gedragsproblemen die, wanneer betrokkene langere tijd vrij blijft van contact met het middel, geleidelijk aan weer wat leken af te nemen. Uit de literatuur over de chronische toxische encefalopathie komt een soortgelijk beeld naar voren, maar: hoe langer het contact met het middel en hoe hoger de concentratie hiervan, hoe lager de kans op een volledige terugkeer naar het premorbide functioneringsniveau.
“
Gezien werd een thans bijna 70 jarige man met een naar alle waarschijnlijkheid ongestoord verlopen levensgeschiedenis. Er werden geen aanwijzingen gevonden voor ongewoon vroege stoornissen of andere beperkingen buiten een intellectuele beperking hoewel deze blijkbaar voor zijn werkzaamheden en gezinsleven eerder geen duidelijke vorm van invaliditeit lijkt te hebben gevormd. Onderzochte heeft vele jaren met plezier, en kennelijk succes, te hebben gewerkt in de schildersbranche. Ook hierover zijn geen bijzonderheden bekend totdat hij in de periode februari 1999 tot oktober 2000 opnieuw werkzaam was bij zijn eerdere opdrachtgever De Graaf. Ditmaal moesten er echter schepen geverfd worden en dat gebeurde met materiaal dat moest worden verdund met thinner om het te kunnen spuiten. Het is bekend dat dit soort oplosmiddelen een "geest verruimend" effect hebben wanneer het korte tijd wordt geïnhaleerd en als zodanig een zekere reputatie hebben bij een bepaalde groep verslaafden. Langdurige blootstelling hieraan kan het door onderzochte beschreven "dronken gevoel" verklaren. Dit was dan ook het teken dat zij op een dergelijke dag niet verder konden werken. Volgens de beschikbare processtukken zouden er destijds voldoende voorzorgsmaatregelen zijn genomen om het contact via de luchtwegen zoveel mogelijk te beperken. Dit laatste lijkt echter illusoir wanneer onderzochte zich de hele dag beweegt in zijn overall of andere kleding die doortrokken was van het middel totdat hij pas 's avonds op verzoek van zijn echtgenote zich ontdeed van deze kleding. Er blijkt daarbij inderdaad sprake van enige gewenning aan dit effect, dit is overigens te doen gebruikelijk, de reuk is niet altijd een betrouwbare hulp bij het herkennen van potentieel gevaar. Het opmerkelijke is vooral dat er sprake lijkt te zijn van gedragsproblemen die, wanneer betrokkene langere tijd vrij blijft van contact met het middel, geleidelijk aan weer wat leken af te nemen. Uit de literatuur over de chronische toxische encefalopathie komt een soortgelijk beeld naar voren, maar: hoe langer het contact met het middel en hoe hoger de concentratie hiervan, hoe lager de kans op een volledige terugkeer naar het premorbide functioneringsniveau.
Overigens moet worden vastgesteld dat de encefalopathie als zodanig geen psychiatrische diagnose (meer) is. Er zijn echter wel enkele psychiatrische stoornissen die raakvlakken hiermede vertonen die zich met name bevinden binnen het zogenaamde neuro cognitieve domein. Het belangrijkste onderzoeksmiddel in deze is het (uitgebreide) neuropsychologisch onderzoek dat dient om vast te stellen in hoeverre er schade bestaat en of deze progressief is. Dit is met name van groot belang bij het vaststellen van (beginnende) dementiële beelden. Op grond van het huidige onderzoek is dit laatste minder waarschijnlijk. Betrokkene heeft een uitstekend inprentingsvermogen (de leeftijd in aanmerking genomen) en ook de oriëntatie lijkt intact. Dit sluit echter geenszins uit dat er sprake kan zijn van andere delen van het brein die langdurig aangetast zijn zoals het inmiddels verrichte neuropsychologisch onderzoek in Enschede heeft aangetoond.”
De vragen heeft [E] als volgt beantwoord:
“(…)
De vragen heeft [E] als volgt beantwoord:
“(…)
6. Kunt u op basis van de anamnese, de medische informatie uit de behandelende sector de resultaten van uw eigen onderzoek en de overige, door u relevant bevonden informatie aangeven: welke klachten de heer [appellant] zelf aangeeft? Wanneer deze klachten zijn ontstaan? Wat het beloop is geweest van deze klachten? Welke behandelingen werden ingesteld met welk resultaat?
Op grond van de klachten van betrokkene lijken er zeker aanwijzingen te bestaan voor een langdurige, tot op heden, bestaande stoornis binnen het zogenaamde neuro cognitieve domein. Voor zover na te gaan lijken de klachten/symptomen inderdaad samen te hangen met de, zij het relatief kort durende periode van hooguit anderhalf jaar. Dit zal waarschijnlijk samenhangen met de zeer hoge concentratie van de blootstelling aan het betreffende middel over het gehele lichaam. Tot op heden is hiervoor geen afdoende behandeling bekend.
7. Is naar uw oordeel sprake van onderlinge samenhang als het gaat om de informatie die is verkregen van [appellant] zelf, de feiten zoals die uit het medisch dossier naar voren komen en uw bevindingen bij onderzoek en eventueel hulponderzoek?Er lijkt sprake van een vrij consistente samenhang tussen de informatie van betrokkene en de feiten uit het medisch dossier. Met name het uitvoerige neuropsychologisch onderzoek moet hierbij niet onbenoemd blijven.
(…)
9. Wat is de diagnose op uw vakgebied? Kunt u daarbij uw differentiaaldiagnostische overwegingen geven?Zoals boven vermeld behoort de diagnose chronische toxische neuro encefalopathie niet tot het domein van de psychiatrie. Binnen het domein van de neuro cognitieve stoornissen
(het betreft hier een nog niet eerder genoemde diagnose binnen de DSM IV TR maar wel uitvoerig omschreven in de recent verschenen DSM 5) lijken er zeker aanwijzingen te bestaan voor een stoornis.
10. Kunt u beschrijven wat er in de medische literatuur bekend is over het oorzakelijk verband tussen enerzijds de klachten en beperkingen, behorend bij de diagnose die u stelt (zie vraag 9) en blootstelling aan vluchtige oplosmiddelen anderzijds?In de ter zake bestaande medische literatuur bestaat al vanouds een grote overlap met het vakdomein van de neurologie en dat van de psychiatrie (zie verder onder 9.)
.
.
11. Kan, gelet op uw antwoord op vraag 10, het ontstaan van de klachten en beperkingen behorend bij de diagnose die gesteld wordt en gerelateerd aan de omstandigheden waaronder [appellant] zijn werkzaamheden in 1999-2000 in opdracht van De Graaf moest uitvoeren, in die zin dat deze arbeidsomstandigheden de kans op het ontstaan van deze klachten en beperkingen hebben vergroot? Kunt u aangeven met welke mate van waarschijnlijkheid dat het geval is?Er bestaat een zeer grote kans dat de genoemde klachten en beperkingen hun oorsprong hebben in de genoemde periode. Dit heeft vooral te maken met het niet eerder in dergelijke omstandigheden blootgesteld te worden aan een zeer hoge concentratie van het bewuste middel. Hierbij moet uitdrukkelijk worden vermeld dat beschermende maatregelen voor de luchtwegen alleen als onvoldoende moeten worden beschouwd.
12. Welke andere oorzaken over risicofactoren anders dan de aan de arbeidsomstandigheden bij De Graaf in 1999-2000 gerelateerd worden in de medische literatuur beschreven in verband met de klachten en beperkingen behorend bij de diagnose die stelt?De kans dat de klachten en beperkingen aan een andere welomschreven specifieke stoornis kunnen worden toegeschreven is buitengewoon klein.
13. Kunt u voor elk van deze oorzaken over risicofactoren aangeven of concrete aanwijzingen aanwezig zijn op grond waarvan mag worden verondersteld dat deze in het geval van [appellant] een rol hebben gespeeld bij het ontstaan van de klachten en beperkingen, behorend bij de diagnose die stelt? Wilt u daarbij ook aandacht schenken aan stresserende gezinsomstandigheden die zich hebben voorgedaan?Zie ook boven onder 12. Stresserende gezinsomstandigheden per se zijn een te aspecifieke factor waarbij het eerder zo lijkt te zijn dat (anamnestisch) de klachten en beperkingen het gevolg waren van de stoornis dan andersom.
(…)
15. Acht u het aannemelijk dat de klachten behorend bij de diagnose die u stelt, op enig moment ook zouden zijn ontstaan als [appellant] in 1999-2000 niet bij De Graaf zou hebben gewerkt?Dit lijkt buitengewoon onaannemelijk.
16. Heeft u nog opmerkingen die van belang kunnen zijn voor de beoordeling van de (eventuele) blootstelling, de gestelde diagnose/beperkingen en het mogelijke causale verband daartussen?Met name het gegeven dat betrokkene te voren nog niet eerder onder dergelijke omstandigheden met hoge concentraties van het bedoelde middel en een achteraf gezien te lage bescherming daartegen gewerkt heeft, lijkt in het ter beschikking staande dossier onvoldoende terug te vinden.”
2.1
Ook het onderzoek van [E] biedt, blijkt uit zijn beschouwing en beantwoording van de vragen, steun aan de conclusie van [C] dat bij [appellant] sprake is van OPS/CTE. Van belang is dat [E] een andere mogelijke verklaring voor (een deel van) de klachten van [appellant] , dementie, uitsluit. De bevindingen van [E] op dit punt worden niet gemotiveerd weersproken door De Graaf. Dat geldt ook voor wat [E] oordeelt over de relatie tussen de stresserende gezinsomstandigheden van [appellant] en diens klachten. [E] geeft aan dat aannemelijker is dat die omstandigheden het gevolg zijn van de klachten van [appellant] , dan dat ze die klachten veroorzaken.
2.11
De slotsom is dat met het deskundigenbericht voldoende aannemelijk is dat [appellant] lijdt aan OPS/CTE.
causaal verband2.12 De vraag die vervolgens moet worden beantwoord is die naar het causaal verband tussen de, naar uit het onderzoek van [B] blijkt, forse blootstelling van [appellant] aan oplosmiddelen gedurende zijn werkzaamheden voor De Graaf in de jaren 1999-2000 en het ontstaan van OPS/CTE bij hem.
Bij het antwoord op die vraag kan worden vooropgesteld dat de deskundigen [C] en [E] , overigens net als de aan het Solvent-team verbonden deskundigen, aangeven dat de blootstelling aan oplosmiddelen kan leiden tot het ontstaan van OPS/CTE. Verder acht [C] de mate van waarschijnlijkheid hoog dat de blootstelling aan oplosmiddelen in 1999-2000 de kans op het ontstaan van OPS/CTE heeft vergroot. [C] gaat er daarbij van uit dat inderdaad sprake is geweest van een zeer hoge blootstelling. Dat dit het geval is geweest, volgt uit het rapport van [B] .
[E] komt tot een vergelijkbare conclusie: ook volgens hem is er een zeer grote kans dat de klachten en beperkingen van [appellant] hun oorsprong hebben in de blootstelling van [appellant] aan oplosmiddelen in de periode 1999-2000.
Met het deskundigenrapport heeft [appellant] dan ook voldoende aannemelijk gemaakt dat sprake is van causaal verband tussen de blootstelling aan oplosmiddelen bij De Graaf en het ontstaan van OPS/CTE bij hem.
Bij het antwoord op die vraag kan worden vooropgesteld dat de deskundigen [C] en [E] , overigens net als de aan het Solvent-team verbonden deskundigen, aangeven dat de blootstelling aan oplosmiddelen kan leiden tot het ontstaan van OPS/CTE. Verder acht [C] de mate van waarschijnlijkheid hoog dat de blootstelling aan oplosmiddelen in 1999-2000 de kans op het ontstaan van OPS/CTE heeft vergroot. [C] gaat er daarbij van uit dat inderdaad sprake is geweest van een zeer hoge blootstelling. Dat dit het geval is geweest, volgt uit het rapport van [B] .
[E] komt tot een vergelijkbare conclusie: ook volgens hem is er een zeer grote kans dat de klachten en beperkingen van [appellant] hun oorsprong hebben in de blootstelling van [appellant] aan oplosmiddelen in de periode 1999-2000.
Met het deskundigenrapport heeft [appellant] dan ook voldoende aannemelijk gemaakt dat sprake is van causaal verband tussen de blootstelling aan oplosmiddelen bij De Graaf en het ontstaan van OPS/CTE bij hem.
2.13
De Graaf heeft erop gewezen dat [appellant] tientallen jaren schilder is geweest, zodat het om die reden niet voor de hand ligt om een verband te leggen tussen het ontstaan van OPS/CTE en de beperkte periode, waarin [appellant] voor haar heeft gewerkt. Als al sprake is van OPS/CTE ligt het veel meer voor de hand dat die is veroorzaakt door de blootstelling aan oplosmiddelen in de vele jaren dat [appellant] niet voor haar heeft gewerkt, aldus De Graaf. Het hof volgt [appellant] niet in dit betoog. Het stelt daarbij voorop dat uit wat hiervoor is overwogen volgt dat voldoende aannemelijk is dat de klachten van [appellant] veroorzaakt kunnen zijn door alleen de blootstelling bij De Graaf in 1999-2000, dus ongeacht of [appellant] ook eerder is blootgesteld aan oplosmiddelen. Anderzijds is onvoldoende aannemelijk geworden dat [appellant] deze klachten ook zou hebben ontwikkeld indien hij niet in 1999-2000 bij De Graaf zou zijn blootgesteld aan oplosmiddelen. In dit verband is van belang dat:
- er, gelet op wat hiervoor is overwogen, van moet worden uitgegaan dat [appellant] bij De Graaf is blootgesteld aan zeer hoge hoeveelheden oplosmiddelen, vooral vanwege de aard van de werkzaamheden (spuitwerkzaamheden in kleine, niet goed te ventileren ruimtes). Niet aannemelijk is geworden dat de arbeidsomstandigheden van [appellant] in eerdere jaren daarmee vergelijkbaar waren. [appellant] werkte toen in elk geval niet als scheepsschilder.
- uit wat [appellant] en zijn voormalige collega’s hebben verklaard over de mate van blootstelling volgt dat bij De Graaf sprake was van acute intoxicaties.
- de medische documentatie van [appellant] geen aanknopingspunt biedt voor de gedachte dat [appellant] al ‘OPS-achtige’ klachten had voor hij in 1999 bij De Graaf ging werken. Deze klachten zijn pas gedurende het dienstverband bij De Graaf ontstaan.
- er, gelet op wat hiervoor is overwogen, van moet worden uitgegaan dat [appellant] bij De Graaf is blootgesteld aan zeer hoge hoeveelheden oplosmiddelen, vooral vanwege de aard van de werkzaamheden (spuitwerkzaamheden in kleine, niet goed te ventileren ruimtes). Niet aannemelijk is geworden dat de arbeidsomstandigheden van [appellant] in eerdere jaren daarmee vergelijkbaar waren. [appellant] werkte toen in elk geval niet als scheepsschilder.
- uit wat [appellant] en zijn voormalige collega’s hebben verklaard over de mate van blootstelling volgt dat bij De Graaf sprake was van acute intoxicaties.
- de medische documentatie van [appellant] geen aanknopingspunt biedt voor de gedachte dat [appellant] al ‘OPS-achtige’ klachten had voor hij in 1999 bij De Graaf ging werken. Deze klachten zijn pas gedurende het dienstverband bij De Graaf ontstaan.
2.14
Het betoog van De Graaf dat de klachten van [appellant] ook kunnen zijn veroorzaakt door andere lichamelijke en psychische aandoeningen van [appellant] is met de onderzoeken van [C] en [E] weerlegd. Het hof verwijst naar wat het hiervoor op dit punt heeft overwogen.
2.15
Gelet op het voorgaande, komt het hof niet toe aan het subsidiaire beroep van [appellant] op proportionele causaliteit.
Opzet/bewuste roekeloosheid2.16 De Graaf heeft zich beroepen op opzet of bewuste roekeloosheid van [appellant] , daarin bestaande dat [appellant] ondanks instructies om een masker te dragen tijdens zijn werkzaamheden zonder masker werkte.
2.17
Het hof verwerpt dit beroep. Ook indien [appellant] geïnstrueerd was om een masker te dragen, hij een masker en de noodzakelijke filters ter beschikking had en het masker ook kon dragen, is van opzet of bewuste roekeloosheid slechts sprake indien de werknemer zich onmiddellijk voorafgaande aan zijn gedrag daadwerkelijk bewust is van het roekeloze karakter daarvan (vgl. HR 20 september 1996, ECLI:NL:HR:1996:ZC2142 en 14 oktober 2005, ECLI:NL:HR:2005:AU2235). Ook is van belang het ervaringsfeit dat de dagelijkse omgang met machines, werktuigen en gereedschappen de werknemer, die deze gebruikt, er licht toe zal brengen niet alle voorzichtigheid in acht te nemen die ter voorkoming van ongelukken geraden is. Een bewustzijn van de werknemer van een algemeen gevaar dat verbonden is aan het de werknemer verweten handelen of nalaten is daarvoor onvoldoende (vgl. HR 1 februari 2008, ECLI:NL:HR:2008:BB6175).
In het licht van wat [appellant] , ondersteund door de schriftelijke verklaringen van enkele gewezen collega’s, heeft aangevoerd over de praktijk bij hem en meerdere collega’s om (geregeld) geen masker te dragen, heeft De Graaf - op wie stelplicht en bewijslast van het beroep op opzet/bewuste roekeloosheid rusten - met de stelling dat [appellant] een veiligheidscertificaat heeft behaald en dat hem een masker is uitgereikt haar beroep op opzet/bewuste roekeloosheid onvoldoende onderbouwd. Gesteld noch gebleken is dat [appellant] (laat staan: geregeld) is aangesproken op het niet dragen van een masker en dat hij op dit punt ondubbelzinnig is gewaarschuwd.
Het hof laat bij dit alles nog buiten beschouwing dat [appellant] heeft gesteld dat er geregeld onvoldoende filters voor de maskers beschikbaar waren en dat het vaak niet goed mogelijk was om in de kleine ruimtes, waar gewerkt moest worden, een masker met toebehoren te dragen.
In het licht van wat [appellant] , ondersteund door de schriftelijke verklaringen van enkele gewezen collega’s, heeft aangevoerd over de praktijk bij hem en meerdere collega’s om (geregeld) geen masker te dragen, heeft De Graaf - op wie stelplicht en bewijslast van het beroep op opzet/bewuste roekeloosheid rusten - met de stelling dat [appellant] een veiligheidscertificaat heeft behaald en dat hem een masker is uitgereikt haar beroep op opzet/bewuste roekeloosheid onvoldoende onderbouwd. Gesteld noch gebleken is dat [appellant] (laat staan: geregeld) is aangesproken op het niet dragen van een masker en dat hij op dit punt ondubbelzinnig is gewaarschuwd.
Het hof laat bij dit alles nog buiten beschouwing dat [appellant] heeft gesteld dat er geregeld onvoldoende filters voor de maskers beschikbaar waren en dat het vaak niet goed mogelijk was om in de kleine ruimtes, waar gewerkt moest worden, een masker met toebehoren te dragen.
Schade2.18 [appellant] heeft schadevergoeding op te maken bij staat gevorderd. Ter voorbereiding op de comparitie heeft hij zijn schade inzichtelijk gemaakt en in dat verband ook concrete bedragen genoemd. Het hof ziet daarin reden gebruik te maken van zijn bevoegdheid
(vgl. artikel 612 Rv) om de schade in dit arrest te begroten.
2.19
[appellant] maakt allereerst aanspraak op smartengeld en heeft in dat verband aanspraak gemaakt op een bedrag van € 10.000,- (inclusief wettelijke rente). Het hof acht dit bedrag ook toewijsbaar. Uit de medische informatie en de hiervoor besproken rapporten van de deskundigen volgt dat de klachten die [appellant] heeft vanwege OPS/CTE - zoals ernstige concentratieklachten, opvliegendheid - forse nadelige gevolgen hebben voor zijn levensvreugde, ook omdat zij de relatie tussen hem en zijn echtgenote onder druk zetten en hem beperken in het onderhouden van sociale contacten. Dat hij ook veel andere lichamelijke klachten heeft betekent, anders dan De Graaf meent, niet dat aan de klachten ten gevolge van OPS/CTE minder gewicht toekomt. Het is aannemelijker dat [appellant] , die al diverse lichamelijke klachten en beperkingen heeft, door de cognitieve en emotionele klachten nog ernstiger wordt ‘geraakt’. Mede gezien de uitspraken van Nederlandse rechters in (min of meer) vergelijkbare zaken en rekening houdend met de maatschappelijke ontwikkelingen op het gebied van het smartengeld, is een bedrag van € 10.000,- inclusief wettelijke rente niet te hoog.
2.2
[appellant] maakt vervolgens aanspraak op een bedrag van € 500,- vanwege door hem gemaakte medische kosten en reiskosten. Hoewel hij dit bedrag niet heeft gespecificeerd, is dit bedrag wel toewijsbaar. Het hof acht aannemelijk dat [appellant] in de loop der tijd diverse kosten heeft gemaakt in verband met zijn medische klachten.
2.21
Het hof volgt [appellant] niet in diens betoog dat hij aanspraak heeft op een bedrag van
€ 5.000,- omdat hem de mogelijkheid is ontnomen om zich om te scholen doordat hij lijdt aan OPS/CTE. Het staat vast dat [appellant] door andere klachten dan door zijn OPS/CTE klachten volledig arbeidsongeschikt is verklaard. Toen hij arbeidsongeschikt was verklaard, was [appellant] de vijftig gepasseerd, was hij laaggeschoold en had hij een eenzijdig arbeidsverleden. Zijn kansen op de arbeidsmarkt waren, kortom, niet rooskleurig. Ter gelegenheid van de comparitie is gebleken dat [appellant] nog geprobeerd heeft om werk in het kader van de WSW te vinden. Met dat werk zou hij, zoals ter comparitie ook is vastgesteld, niet meer hebben verdiend dan hij op basis van zijn arbeidsongeschiktheidsuitkering ontving.
Bij deze stand van zaken is onvoldoende aannemelijk geworden dat [appellant] , wanneer de OPS/CTE wordt weggedacht, een reële kans had op een hoger inkomen dan hij uit zijn uitkering al ontving.
€ 5.000,- omdat hem de mogelijkheid is ontnomen om zich om te scholen doordat hij lijdt aan OPS/CTE. Het staat vast dat [appellant] door andere klachten dan door zijn OPS/CTE klachten volledig arbeidsongeschikt is verklaard. Toen hij arbeidsongeschikt was verklaard, was [appellant] de vijftig gepasseerd, was hij laaggeschoold en had hij een eenzijdig arbeidsverleden. Zijn kansen op de arbeidsmarkt waren, kortom, niet rooskleurig. Ter gelegenheid van de comparitie is gebleken dat [appellant] nog geprobeerd heeft om werk in het kader van de WSW te vinden. Met dat werk zou hij, zoals ter comparitie ook is vastgesteld, niet meer hebben verdiend dan hij op basis van zijn arbeidsongeschiktheidsuitkering ontving.
Bij deze stand van zaken is onvoldoende aannemelijk geworden dat [appellant] , wanneer de OPS/CTE wordt weggedacht, een reële kans had op een hoger inkomen dan hij uit zijn uitkering al ontving.
2.22
De conclusie is dat de schade van [appellant] begroot kan worden op € 10.500,-
(inclusief wettelijke rente). Over dit bedrag is wettelijke rente verschuldigd vanaf de datum van het arrest.
Conclusie2.23 De conclusie is dat de vordering van [appellant] tot schadevergoeding toewijsbaar is tot een bedrag van € 10.500,-. [appellant] heeft niet toegelicht dat hij bij toewijzing van de door hem geleden schade nog belang heeft bij de door hem gevorderde verklaring voor recht. Die verklaring voor recht zal worden afgewezen.
2.24
De vonnissen van de kantonrechter zullen worden vernietigd. De Graaf zal als de grotendeels in het ongelijk gestelde partij worden veroordeeld in de proceskosten in eerste aanleg (salaris gemachtigde: € 450,-) en in hoger beroep (3 punten, tarief II). De Graaf dient ook de (door [appellant] voorgeschoten) kosten van het deskundigenbericht te dragen.
3.3 De beslissing
Het gerechtshof:
vernietigt de vonnissen van de kantonrechter van 20 februari 2014 en 24 april 2014,
en opnieuw rechtdoende:
en opnieuw rechtdoende:
veroordeelt De Graaf aan [appellant] te betalen een bedrag van € 10.500,-, te vermeerderen met de wettelijke rente over dit bedrag vanaf de datum van dit arrest;
veroordeelt De Graaf in de proceskosten in beide instanties en bepaalt deze kosten aan de zijde van [appellant] :
- voor de procedure in eerste aanleg op
(€ 167,82) aan verschotten en op
€ 450,- voor salaris gemachtigde;
- voor de procedure in hoger beroep op € 401,08 aan verschotten, € 12.100,- aan voorgeschoten kosten van de deskundige en € 3.222,- voor geliquideerd salaris van de advocaat;
(€ 167,82) aan verschotten en op
€ 450,- voor salaris gemachtigde;
- voor de procedure in hoger beroep op € 401,08 aan verschotten, € 12.100,- aan voorgeschoten kosten van de deskundige en € 3.222,- voor geliquideerd salaris van de advocaat;
wijst het meer of anders gevorderde af.
Dit arrest is gewezen door mrs. H. de Hek, J.H. Kuiper en M.E.L. Fikkers, en is door de rolraadsheer in het openbaar uitgesproken op 16 juni 2020, in aanwezigheid van de griffier.