ECLI:NL:HR:2025:975

Uitspraak

HOGE RAAD DER NEDERLANDEN

CIVIELE KAMER

Nummer24/01020

Datum20 juni 2025

ARREST

In de zaak van

1. NEBO VASTGOED B.V.,

gevestigd te Kraggenburg,

hierna: Nebo,

2. JDA PARTICIPATIES B.V.,

gevestigd te Kraggenburg,

hierna: JDA Participaties,

3. NPB PARTICIPATIE B.V.,

gevestigd te Zenderen,

hierna: NPB Participatie,

4. WIEKO B.V.,

gevestigd te Kraggenburg,

hierna: Wieko,

5. STICHTING ADMINISTRATIEKANTOOR MEGAHOME.NL PARTICIPATIE,

gevestigd te Borne,

EISERESSEN tot cassatie, verweersters in het voorwaardelijke incidentele cassatieberoep,

hierna gezamenlijk: Nebo c.s.,

advocaat: A. Stortelder,

tegen

J.M. ERINGA, in zijn hoedanigheid van curator in de faillissementen van Megahome.nl B.V., NPB Beheer B.V., Megahome.nl Beheer B.V., megahome.nl Grond B.V., NPB Bouw B.V., NPB Bouwbedrijf B.V., MEGA bouwbedrijf B.V., NPB Onroerend Goed B.V., megahome.nl Bouw B.V.,

kantoorhoudende te Enschede,

VERWEERDER in cassatie, eiser in het voorwaardelijke incidentele cassatieberoep,

hierna: de curator,

de failliete vennootschappen worden hierna ieder afzonderlijk aangeduid zoals hiervoor vermeld zonder de aanduiding B.V., en gezamenlijk als: Mega/NPB c.s.,

advocaten: T.T. van Zanten en M.E. ten Brinke.

1.Procesverloop

Voor het verloop van het geding in feitelijke instanties verwijst de Hoge Raad naar:

a. de vonnissen in de zaak C/08/244145 / HA ZA 20-79 van de rechtbank Overijssel van 23 maart 2022 en 1 juni 2022;

b. de arresten in de zaak 200.313.606 van het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden van
14 maart 2023 en 19 december 2023.

Nebo c.s. hebben tegen het arrest van het hof van 19 december 2023 beroep in cassatie ingesteld.

De curator heeft voorwaardelijk incidenteel cassatieberoep ingesteld.

Partijen hebben over en weer geconcludeerd tot verwerping van het beroep.

De zaak is voor partijen toegelicht door hun advocaten, en voor Nebo c.s. mede door N. Lgarah.

De conclusie van de Advocaat-Generaal B.F. Assink strekt tot verwerping van het principale cassatieberoep.
De advocaat van Nebo c.s. heeft schriftelijk op die conclusie gereageerd.

2.Uitgangspunten en feiten

2.1

Deze zaak gaat over de vraag of bij een samenhangend geheel (ook wel aangeduid als: samenstel) van rechtshandelingen de wetenschap van benadeling in de zin van art. 42 Fw moet worden betrokken op het samenhangende geheel van rechtshandelingen of op iedere afzonderlijke rechtshandeling die tot dat samenhangende geheel behoort.

2.2

In cassatie kan worden uitgegaan van de feiten en omstandigheden vermeld in de conclusie van de Advocaat-Generaal onder 1.2-1.13. Deze komen, voor zover in cassatie van belang, op het volgende neer.

(i) Mega/NPB c.s. hielden zich bezig met projectontwikkeling. Het verdienmodel bestond erin dat zij veelal agrarische gronden aankochten en met winst verkochten, na wijziging van de bestemming tot wonen en eventuele verdere ontwikkeling van deze gronden. [betrokkene 1] (hierna: de bestuurder) was tot juli 2014 bestuurder en (in een aantal gevallen indirect) enig aandeelhouder van Mega/NPB c.s. Sinds 1997 is de bestuurder ook bestuurder van NPB Participatie en sinds januari 2020 ook van Nebo, Wieko en JDA Participaties.

(ii) De belangrijkste financier van Mega/NPB c.s. was Coöperatieve Rabobank Centraal Twente U.A. (hierna: Rabobank). Op 24 juli 2007 werd de bestaande financiering uitgebreid tot € 125 miljoen. Het betrof een krediet in rekening-courant, dat volgens de voorwaarden daarvan ter beschikking werd gesteld op basis van jaarlijkse continuatie. Naar aanleiding van de crisis op de financiële markten van 2008 vonden op initiatief van Rabobank gesprekken plaats over de financiering van Mega/NPB c.s. tussen Rabobank en de bestuurder. Op 6 februari 2009 kondigde Rabobank in een gesprek met de bestuurder aan dat zij de financiering niet, althans niet onder de bestaande voorwaarden, wilde continueren.

(iii) Bij brief van 20 februari 2009 heeft Rabobank de financiering “voor zover nodig” opgezegd en verzocht om terugbetaling per 1 juli 2009. Rabobank en Mega/NPB c.s. hebben vervolgens onderhandeld over een nieuw financieringsarrangement. In maart 2010 heeft Rabobank conservatoir beslag gelegd op de grondvoorraad van Mega/NPB c.s. Op 8/9 april 2010 hebben Rabobank enerzijds en NPB Beheer, Megahome.nl Beheer en megahome.nl Grond anderzijds een nieuwe financieringsovereenkomst gesloten, waarbij ook hun directe en indirecte dochtermaatschappijen als debiteur werden aangemerkt. Deze financiering heeft Rabobank op 19 maart 2012 opgezegd.

(iv) Vanaf 2 juni 2009 hebben Mega/NPB c.s. en Nebo c.s. een reeks van rechtshandelingen verricht. Samengevat betreft het de volgende (groepen van) rechtshandelingen:

a.
De bouwclaimovereenkomst van 2 juni 2009 en bijbehorende rechtshandelingenIn deze bouwclaimovereenkomst tussen Nebo enerzijds en NPB Onroerend Goed, Megahome.nl Beheer, megahome.nl Grond en Megahome.nl anderzijds (hierna: de bouwclaimovereenkomst) is, kort gezegd, afgesproken dat Nebo de toekomstige projectontwikkeling van alle onroerende zaken van de Mega/NPB-groep voor eigen rekening en risico op zich zal nemen. In ruil daarvoor zal Nebo aan de Mega/NPB-vennootschappen die bij de overeenkomst partij zijn, de boekwaarde van de onroerende zaken vermeerderd met 8% betalen bij realisatie (verkoop aan een derde). De boekwaarde van de onroerende zaken in 2009 was ongeveer € 200 miljoen. De desbetreffende Mega/NPB-vennootschappen hebben zich in deze overeenkomst ook verbonden om zekerheden te vestigen ten gunste van Nebo. In overeenkomsten van dezelfde datum hebben NPB Participatie en JDA Participaties (beide onderdeel van Nebo c.s.) de mogelijkheid gekregen om, wanneer zij dat nodig achten, geheel of gedeeltelijk de ontwikkelingsovereenkomst van Nebo over te nemen. In een addendum gedateerd op dezelfde datum zijn de gronden en koop- en optierechten van de relevante Mega/NPB-vennootschappen verkocht aan Nebo en hebben NPB Participatie en JDA Participaties ieder 10% van de bouwclaimovereenkomst van Nebo overgenomen. Ook is op dezelfde datum in een “overeenkomst economische levering” afgesproken dat Nebo voor het ontwikkelen van de onroerende zaken van bepaalde Mega/NPB-vennootschappen een vergoeding ontvangt van € 12,5 miljoen, dat Nebo vijf onroerende zaken koopt van deze Mega/NPB-vennootschappen voor een “all-in” koopsom van € 12,5 miljoen en dat deze vergoeding en deze koopsom met elkaar worden verrekend. Op 30 juni 2009 is nog een bouwclaimovereenkomst gesloten, met voor Mega/NPB c.s. ongunstiger voorwaarden (deze overeenkomst wordt tezamen met de bouwclaimovereenkomst aangeduid als de bouwclaimovereenkomsten). In juli 2011 is in een vaststellingsovereenkomst het door Nebo c.s. te betalen bedrag, dat in rekening-courant tussen Nebo c.s. en de Mega/NPB-vennootschappen was geboekt, naar beneden aangepast. Ook zijn in 2011 en 2013 nog nadere overeenkomsten gesloten (respectievelijk de “aanvullende overeenkomst op de overeenkomst van 2 juni 2009”, en de “verduidelijking”) die op deze eerdere overeenkomsten voortbouwen. De rechtshandelingen die hierboven zijn samengevat, worden aangeduid als de Categorie A-rechtshandelingen.

b.
Vestiging van zekerheden en levering van onroerende zakenTer uitvoering van deze afspraken hebben Mega/NPB c.s. van 2009 tot en met 2015 pand- en hypotheekrechten gevestigd en schuldbekentenissen getekend (aangeduid als de Categorie E-rechtshandelingen) en onroerende zaken geleverd (aangeduid als de Categorie F-rechtshandelingen).

c.
Aansprakelijkstellingen en aanvaardingen daarvanNebo c.s. hebben bij brieven van 9 juni 2009, 15 maart 2010, 17 juli 2012, 24 juli 2012 en 21 februari 2014 verschillende Mega/NPB-vennootschappen aansprakelijk gesteld voor (niet nader omschreven) wanprestatie onder de bouwclaimovereenkomst en daaraan gerelateerde overeenkomsten. Nebo c.s. hebben daarbij ook de rekeningen-courant opgezegd, verrekening van de gestelde schade met vorderingen en leningen ingeroepen en pandrechten ingeroepen. Ook hebben Nebo c.s. in die aansprakelijkstellingen de betrokken Mega/NPB-vennootschappen verplicht om alle door hen ontvangen gelden die direct of indirect met de projectontwikkeling te maken hebben aan Nebo c.s. over te maken. De aangesproken Mega/NPB-vennootschappen hebben het merendeel van die aansprakelijkstellingen voor akkoord getekend. De aldus aanvaarde aansprakelijkstellingen betroffen in 2009 meer dan € 2 miljard, in 2010 meer dan € 3 miljard, in 2012 meer dan € 4 miljard en in 2014 meer dan € 5 miljard en lopen uiteindelijk op tot € 8,7 miljard. Deze aansprakelijkstellingen en aanvaardingen daarvan worden aangeduid als de Categorie C-rechtshandelingen.

d.
TerugkoopovereenkomstenOp 23 juli 2009 kochten sommige van de Mega/NPB-vennootschappen eerder aan Nebo c.s. verkochte onroerende zaken terug voor een bedrag van ongeveer € 4,4 miljard, later € 6,3 miljard. Deze rechtshandelingen worden aangeduid als de Categorie D-rechtshandelingen.

(v) In 2012 heeft Wieko in een aantal transacties de plaats van Nebo ingenomen bij de uitvoering van onderdelen van de bouwclaimovereenkomst (bestaande uit de Categorie G-rechtshandelingen, waaronder is begrepen de in het bestreden arrest als Wieko-overeenkomst aangeduide overeenkomst van 6 januari 2012).

(vi) In hoofdlijnen zijn, voor zover in cassatie van belang, dus de volgende categorieën van rechtshandelingen te onderscheiden:

- Categorie A: de bouwclaimovereenkomst en bijbehorende overeenkomsten;

- Categorie C: aansprakelijkstellingen en aanvaardingen daarvan;

- Categorie D: terugkoopovereenkomsten door Mega/NPB;

- Categorie E: vestiging van pand- en hypotheekrechten ter uitvoering van de bouwclaimovereenkomsten;

- Categorie F: levering van onroerende zaken ter uitvoering van de bouwclaimovereenkomsten;

- Categorie G: contractsoverneming door Wieko (waaronder de Wieko-overeenkomst van 6 januari 2012).

Partijen onderscheiden ook nog Categorie B- en H-rechtshandelingen, de zogenoemde 2012 vaststellingsovereenkomst en verschillende leningsovereenkomsten, maar die spelen in cassatie geen rol.

(vii) De vennootschappen die tot Mega/NPB c.s. behoren, zijn in de periode van 7 juli 2016 tot en met 21 december 2016 failliet verklaard.

2.3

In deze procedure vordert de curator, voor zover in cassatie van belang, (i) dat de rechtbank voor recht verklaart dat de curator rechtsgeldig buitengerechtelijk heeft vernietigd, althans nietig verklaart, althans vernietigt, het samenstel van (rechts)handelingen en elk van die (rechts)handelingen afzonderlijk zoals omschreven in de Categorieën A tot en met H, de 2012 vaststellingsovereenkomst en verschillende leningsovereenkomsten; (ii) ongedaanmaking van bepaalde rechtshandelingen en machtiging voor de curator om dit voor zover nodig zelf te doen, en (iii) voor zover ongedaanmaking onmogelijk is betaling van schadevergoeding althans verwijzing naar de schadestaatprocedure; en (iv) een verbod om aanspraken uit de erkende aansprakelijkstellingen en zekerheden geldend te maken. Daarnaast vordert de curator veroordeling van Nebo c.s. tot (terug)betaling van verschillende bedragen.

2.4

De rechtbank^[1]heeft een verklaring voor recht gegeven die erop neerkomt dat de curator het grootste gedeelte van de rechtshandelingen rechtsgeldig heeft vernietigd, inclusief de rechtshandelingen zoals omschreven in de Categorieën A tot en met H en de 2012 vaststellingsovereenkomst. De rechtbank heeft Nebo c.s. veroordeeld de vestiging van hypotheken en bepaalde leveringen en cessies ongedaan te maken en heeft de curator gemachtigd dit anders zelf te doen. Nebo is daarnaast onder meer veroordeeld verschillende bedragen terug te betalen. De vordering tot betaling van schadevergoeding of verwijzing naar de schadestaatprocedure heeft de rechtbank afgewezen.

2.5

Wat betreft de onderwerpen die in cassatie van belang zijn, heeft het hof^[2]het vonnis van de rechtbank bekrachtigd. Het hof heeft in dat verband onder meer het volgende overwogen.

“
Wetenschap van benadeling

3.18.

Nebo c.s. komen op tegen het oordeel van de rechtbank dat sprake was van wetenschap van benadeling bij Nebo c.s., omdat niet voldoende duidelijk was dat Rabobank geen krediet meer zou verstrekken en omdat Nebo c.s. niet hoefden te begrijpen dat de bouwclaimovereenkomst tot benadeling van crediteuren zou leiden, omdat er een redelijke verwachting was dat voldoende activa in [Mega/NPB c.s.] overbleven om de schuldeisers te voldoen (…).

3.19.

Het hof oordeelt dat Nebo c.s. bij het aangaan van het samenstel van transacties van de bouwclaimovereenkomst (…) met een redelijke mate van waarschijnlijkheid moesten voorzien dat [Mega/NPB c.s.] failliet zouden gaan en dat in een dergelijk faillissement een tekort zou zijn.

3.20.

Zoals het hof hierboven (…) heeft overwogen, leidde het samenstel van de bouwclaimovereenkomst met de daaraan verwante rechtshandelingen ertoe dat het actief van [Mega/NPB c.s.] afnam, terwijl de schulden van [Mega/NPB c.s.] door de aanvaarding van aansprakelijkheden wegens wanprestatie en de terugkoopovereenkomsten significant toenamen. Wanneer deze transacties in aanmerking genomen worden, is het naar het oordeel van het hof onmiskenbaar dat [Mega/NPB c.s.] insolvent waren en failliet zouden gaan. Het lijdt geen twijfel – en Nebo c.s. hebben ook niet betwist – dat als de volle omvang van de gevolgen van het samenstel van transacties bij de Rabobank bekend zou zijn geweest, inclusief alle aansprakelijkheden, de Rabobank de financiering ook niet zou hebben voortgezet en [Mega/NPB c.s.] ook een acuut liquiditeitsprobleem zouden hebben gehad, zoals zich dat ook na de opzegging door de Rabobank van de financiering heeft voorgedaan.

3.21.

Het hof volgt Nebo c.s. niet in hun betoog dat de activa die in [Mega/NPB c.s.] waren achtergelaten en die waarop de Rabobank zekerheden gevestigd had voldoende waren om de crediteuren van [Mega/NPB c.s.], waaronder de Rabobank, te voldoen. Bij de berekening die Nebo c.s. ter onderbouwing van hun standpunt maken – en ook in de rapporten van SMAN die zij ter onderbouwing hebben overgelegd – worden namelijk de door [Mega/NPB c.s.] aanvaarde aansprakelijkheden (voor miljarden euro’s) wegens vermeende wanprestatie onder de bouwclaimovereenkomst en de daarmee samenhangende rechtshandelingen niet betrokken of worden de totale te verwachten opbrengsten van de onroerend goed portefeuille betrokken en niet de daadwerkelijk op grond van de bouwclaimovereenkomst en aanverwante rechtshandelingen te betalen bedragen. Ook in de liquiditeitsbegroting uit 2013 (…) wordt ervan uitgegaan dat Nebo c.s. in afwijking van de bouwclaimovereenkomst alle opbrengsten van de realisatie zouden aanwenden ter aflossing van de Rabobank.

(…)

Onverplicht

3.25.

Nebo c.s. hebben in hoger beroep niet bestreden dat het samenstel van rechtshandelingen van de bouwclaimovereenkomst onverplicht is aangegaan. (…)

Tussenconclusie

3.26.

Het samenstel van rechtshandelingen in de categorieën A (bouwclaimovereenkomst met daarbij behorende overeenkomsten), C (de aanvaarding van aansprakelijkheden), D (de terugkoopvereenkomsten), E (pandrechten, schuldbekentenissen en hypotheekvestigingen ter uitvoering van de bouwclaimovereenkomsten), F (koop en levering van onroerende zaken aan Nebo) en G (…) (de Wieko-transacties), zoals door de rechtbank vernietigd, zijn als een samenstel van rechtshandelingen vernietigbaar. (…) Te dien aanzien zal het vonnis van de rechtbank worden bekrachtigd.”

3.Beoordeling van het middel in het principale beroep

3.1

Onderdeel 1.1 van het middel klaagt dat het hof (in de rov. 3.19-3.21 en 3.26) miskent dat een rechtshandeling die behoort tot een samenstel van rechtshandelingen slechts voor vernietiging in aanmerking komt indien ten tijde van het aangaan van die rechtshandeling met een redelijke mate van waarschijnlijkheid een faillissement en een tekort daarin waren te voorzien. Het hof toetst namelijk slechts of bij het aangaan van het samenstel van rechtshandelingen aan dit wetenschapsvereiste werd voldaan en maakt daarbij niet duidelijk naar welk moment is getoetst of aan het wetenschapsvereiste is voldaan, zodat daaruit niet blijkt dat ten tijde van het aangaan van iedere tot het samenstel behorende rechtshandeling aan het wetenschapsvereiste werd voldaan, aldus het onderdeel.

3.2

Art. 42 lid 1 Fw bepaalt dat de curator ten behoeve van de boedel elke rechtshandeling kan vernietigen die de schuldenaar vóór de faillietverklaring onverplicht heeft verricht en waarvan deze bij dit verrichten wist of behoorde te weten dat daarvan benadeling van schuldeisers het gevolg zou zijn. Ingevolge art. 42 lid 2 Fw kan een meerzijdige of eenzijdige gerichte rechtshandeling anders dan om niet wegens benadeling slechts worden vernietigd indien ook degenen met of jegens wie de schuldenaar de rechtshandeling verrichtte, wisten of behoorden te weten dat daarvan benadeling van de schuldeisers het gevolg zou zijn. Van wetenschap van benadeling in de zin van art. 42 lid 2 Fw is sprake als ten tijde van de handeling het faillissement en een tekort daarin met een redelijke mate van waarschijnlijkheid waren te voorzien voor zowel de schuldenaar als degene met of jegens wie de schuldenaar de rechtshandeling verrichtte.^[3]

3.3

Art. 42 Fw neemt de enkelvoudige rechtshandeling tot uitgangspunt. De omstandigheden van het geval kunnen evenwel meebrengen dat onder de reikwijdte van art. 42 Fw niet alleen een enkelvoudige rechtshandeling kan worden beoordeeld, maar ook een samenhangend geheel van rechtshandelingen als zodanig, dus als geheel beschouwd. De Hoge Raad heeft in dat verband al eerder geoordeeld dat voor de toepassing van art. 42 Fw rechtshandelingen een zodanig samenhangend geheel kunnen vormen dat de (nadelige) gevolgen ervan in onderling verband moeten worden beoordeeld.^[4]

Uit het voorgaande volgt dat het bij de toepassing van art. 42 Fw op een samenhangend geheel van rechtshandelingen erom gaat of dit samenhangende geheel als zodanig schuldeisers heeft benadeeld. Daarmee strookt dat ook de beoordeling van de wetenschap van benadeling wordt betrokken op het samenhangende geheel van rechtshandelingen. Daarbij gaat het erom dat op enig moment bij het verrichten van een rechtshandeling die behoort tot het samenhangende geheel van rechtshandelingen, is voldaan aan de voorwaarde dat de schuldenaar en, in het geval van art. 42 lid 2 Fw, degene met of jegens wie de schuldenaar de rechtshandeling verrichtte, wist of behoorde te weten dat van dat samenhangende geheel van rechtshandelingen benadeling van schuldeisers het gevolg zou zijn. Met het voorgaande strookt eveneens dat ook de beoordeling van de onverplichtheid die art. 42 Fw als voorwaarde stelt voor vernietiging, wordt betrokken op het samenhangende geheel van rechtshandelingen.

3.4

Het hof heeft – in cassatie onbestreden – geoordeeld dat de hiervoor in 2.2 onder (vi) genoemde rechtshandelingen in de categorieën A, C, D, E, F en G samenhangen. Uit hetgeen hiervoor in 3.3 is overwogen, volgt dat het hof de beoordeling van het beroep op art. 42 Fw vervolgens terecht heeft betrokken op dit samenhangende geheel van rechtshandelingen. Hierop stuiten de klachten van onderdeel 1.1 af.

3.5

De overige klachten van het middel kunnen evenmin tot cassatie leiden. De Hoge Raad hoeft niet te motiveren waarom hij tot dit oordeel is gekomen. Bij de beoordeling van deze klachten is het namelijk niet nodig om antwoord te geven op vragen die van belang zijn voor de eenheid of de ontwikkeling van het recht (zie art. 81 lid 1 RO).

3.6

Het incidentele beroep is ingesteld onder de voorwaarde dat het middel in het principale beroep tot vernietiging van het arrest van het hof leidt. Nu aan die voorwaarde niet is voldaan, behoeft het incidentele beroep geen behandeling.

4.Beslissing

De Hoge Raad:

- verwerpt het principale beroep;

- veroordeelt Nebo c.s. in de kosten van het geding in cassatie, tot op deze uitspraak aan de zijde van de curator begroot op € 2.463,-- aan verschotten en € 2.200,-- voor salaris, vermeerderd met de wettelijke rente over deze kosten indien Nebo c.s. deze niet binnen veertien dagen na heden hebben voldaan.

Dit arrest is gewezen door de vicepresident M.J. Kroeze als voorzitter en de raadsheren T.H. Tanja-van den Broek, F.J.P. Lock, S.J. Schaafsma en K. Teuben, en in het openbaar uitgesproken door de raadsheer A.E.B. ter Heide op
20 juni 2025.

ECLI:NL:HR:2025:975

Faillissementsrecht en de toepassing van de Actio Pauliana in samenhangende rechtshandelingen

Uitspraak

1.Procesverloop

2.Uitgangspunten en feiten

3.Beoordeling van het middel in het principale beroep

4.Beslissing

Voetnoten